Osławickie cerkwie

4

Beskid Niski, Bieszczady
WSCHODNIE KRAŃCE

ŁEMKOWSZCZYZNY

dzień 10        rozdział 23

Jesteśmy coraz bliżej doliny potoku Rzepedka. Jego źródeł poszukiwać należy na wysokości około 640 m n.p.m. w pasemku Połońskiego Wierchu i Rzepedki. W dolinie sadowiła się łemkowska wioska Rzepedź. Obecnie osada ta nazywana jest Starą Rzepedzią, bowiem Rzepedź rozrosła się w latach 60-tych XX wieku poza dolinę Rzepedki, gdy powstała część przemysłowa Rzepedzi - „Bieszczadzkie Zakłady Przemysłu Drzewnego. Centrum wsi znajduje się dzisiaj u zbiegu rzek Osławy i Osławicy. Jednak w czasach Łemków wieś skupiała się w dolinie potoku Rzepedka.

Rzepedź i Turzańsk e na mapie WIG z okresu międzywojennego.
[źródło: http://polski.mapywig.org/]

Rzepedź była lokowana jako wieś królewska w roku 1526, ale ludzie mieszkali tu już wcześniej. W roku lokacji wsi stała już w niej pierwsza cerkiew. Nazwa wsi wywodzi się z języka Wołochów, w którym „repede” oznacza szybki, bystry potok. W 1824 roku wybudowano we wsi zachowaną do dziś cerkiew greckokatolicką pw. św. Mikołaja. W 1896 cerkiew przebudowano i odnowiono. Według spisu z 1921 roku we wsi stało 141 domów, zamieszkałych przez 817 osób (745 grekokatolików, 44 rzymskich katolików i 28 Żydów). Po II wojnie światowej większość ludności Rusińskiej została przesiedlona w okolice Tarnopola. Pozwolono pozostać tylko nielicznym, zatrudnionym na kolei. Linia kolejowa przechodząca przez Rzepedź miała duże znaczenie strategiczne. Wybudowana 1872 roku przecinała Karpaty przez Przełęcz Łupkowską łącząc Węgry z Galicją, a docelowo miała łączyć Budapeszt i Lwów. Po wysiedleniach, w latach 60-tych XX wieku powstała część przemysłowa Rzepedzi - „Bieszczadzkie Zakłady Przemysłu Drzewnego”, które zatrudniały około 700 osób. Znajduje się ona u zbiegu rzeki Osławy i rzeki Osławicy.

Będąc w Rzepedzi trzeba wspomnieć o Janie Kantym Podoleckim, znanym pod artystycznym pseudonimem Jaśko z Beskidu, który przez 20 lat do roku 1840 mieszkał tutaj. Spędził w Rzepedzi szmat czasu badając kulturę Łemków (niezależnie od działalności społeczno-politycznej). Był jednym z pionierów turystyki i krajoznawstwa w Beskidach Wschodnich. Wędrował po nich zbierając pieśni i przyśpiewki ludowe, spisywał podania, zwyczaje i obrzędy Łemków.

Widać już drogę biegnącą przez dolinę, a także stojącą przy niej starą cerkiew. Wygląda inaczej niż te, które widzieliśmy na zachodzie Łemkowszczyzny. Też jest trójdzielna, ale ta trójdzielność nie jest tak bardzo wyrazista jak w cerkwiach zachodniołemkowskich. Poszczególne części cerkwi, prezbiterium, nawa i babiniec mają równą wysokość. Każda z nich zwieńczona jest wyniosłymi hełmami. Na osi cerkwi od strony babińca stoi okazała dzwonnica.

Rzepedź ze stoku Rzepedki. W dali po lewej widać wzniesienie Suliła.

Stok Rzepedki.

Cerkiew w Rzepedzi zbudowano w 1824 roku. Najprawdopodobniej również w tymże samym roku została wzniesiona wolnostojąca dzwonnica. W 1896 roku dobudowano do cerkwi zakrystię i zmieniono pokrycie dachu. Teren cerkiewny otoczony jest kamiennym murkiem z drewnianą bramką. Konstrukcję tej bramki stanowią dwa słupy, które wspierają dwuspadowy daszek. Do babińca wchodzimy przez otwarty przedsionek, a następnie przez portal z wyrytą datą budowy świątyni. Między nawą a prezbiterium stoi ikonostas pochodzący z czasów budowy cerkwi, częściowo uzupełniony ikonami w 1896 roku. W rzędzie ikon namiestnych widzimy tylko dwie ikony. Przedstawiają Matkę Bożą i Chrystusa, w dotychczas odwiedzanych cerkwiach spotykaliśmy w ikonostasie cztery ikony namiestne. Są jednak dwa ołtarze boczne z końca XIX wieku, które niejako przedłużają rząd tych ikon. W prawym ołtarzu zobaczyć można patrona świątyni, czyli św. Mikołaja. Na tarasie chóru znajduje się bardzo ciekawa polichromia. Jedna z nich przedstawia cerkiew św. Mikołaja w Rzepedzi, zanim ją przebudowano w roku 1896. Na drugiej widać greckokatolicką katedrę w Przemyślu.

Cerkiew św. Mikołaja w Rzepedzi.

Dzwonnica przy cerkwi w Rzepedzi.

Polichromia na sklepieniu.

Przed carskimi wrotami.

Ołtarz boczny z ikoną św. Mikołaja.

Balkon chóru.

Napis fundacyjny.

Po północnej stronie cerkwi znajduje się cmentarz z nowymi i starymi nagrobkami. Wśród nich jest grób Teodora Majkowicza, urodzonego w 1932 roku w Rzepedzi. Był pierwszym wyświęconym księdzem greckokatolickim w powojennej Polsce. Zmarł w 1998 roku. Na cmentarzu pochowany jest również Stanisław Niezabitowski - oficer wojsk polskich podczas powstania listopadowego, późniejszy właściciel Rzepedzi.

Nagrobek po północnej stronie cerkwi.

Cmentarz przy cerkwi w Rzepedzi.

Łemkowskie nagrobki.

Grób Teodora Majkowicza.

Na Łemkowszczyźnie niewiele jest cerkwi takich jak ta w Rzepedzi. Wschodniołemkowski typ cerkiewny występuje tylko w dolinie i dorzeczu Osławy, na pograniczu etnograficznym z Bojkami. Większość cerkwi na Łemkowszczyźnie reprezentuje typ zachodniołemkowski. Rozróżniany jest jeszcze typ południowy, który występuje w zasadzie tylko w Słowacji. Jedynym tego rodzaju obiektem na obszarze Polski była nieistniejąca już dzisiaj cerkiew w Lipowcu. Różni się ona od typu zachodniołemkowskiego tym, że wieża świątyni nie spoczywa na ziemi, ale na konstrukcji babińca, a jej ściany nie są pochyłe lecz pionowe.

Podążamy w dół doliny wzdłuż krętego koryta Rzepedki. W wielu miejscach nad potokiem widać odsłonięcia fliszu. Zielone połacie ciągnące się w górę zboczy aż po ścianę drzew lasu zdobią masowo kwitnące mniszki. Widok zielonożółtego miksu wpływa ożywiająco. Mieszanka tych barw pobudza do życia. Osiągamy szosę wojewódzką, skręcamy w prawo. Niebawem po prawej mijamy rzymskokatolicki kościół parafialny pw. św. Maksymiliana Kolbego wybudowany w 1982 roku. Wcześniej wierni kościoła rzymskokatolickiego uczęszczali na nabożeństwa do Komańczy, albo do cerkwi w Rzepedzi gdzie praktykowany był obrządek rzymskokatolicki, później naprzemiennie z greckokatolickim, aż do 1987 roku, kiedy grekokatolicy otrzymali cerkiew na wyłączność.

Droga wojewódzka nr 892 w miejscu odejścia szosy do Starej Rzepedzi (Rzepedź Wieś).

Osława z drogi do Turzańska.

Znajdujemy się na styku trzech religii. Na łemkowszczyźnie można odnaleźć wiele takich miejsc, gdzie różne religie funkcjonują równolegle. Wkrótce drogą wojewódzką przekraczamy najpierw Osławicę, a potem przed Zakładem Przemysłu Drzewnego „Nowy Styl” skręcamy w lewo na boczną szosę i przechodzimy mostem nad Osławą, która stanowi naturalną granicę między Beskidem Niskim a Bieszczadami. Wchodzimy do Turzańska. Dalej poboczem szosy idziemy w górę doliny wspinającej się ku wschodowi na przełęcz pod Suliłą. Mijamy starą chyżę łemkowską i po chwili z lewej widzimy kolejną świątynię stojąca na wzniesieniu. Jest to cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła (dawniej była greckokatolicka), kolejna łemkowska cerkiew typu wschodniołemkowskiego.

Chyża w Turzańsku.

Cerkiew prawosławna św. Michała Archanioła w Turzańsku.

Krzyż ustawiony w 1988 roku
na pamiątkę 1000-lecia Chrztu Rusi.

Cerkiew w Turzańsku wybudowano w latach 1801-1803. Przy prezbiterium posiada dobudowane zakrystie posiadające odrębne zwieńczenia kopułami. Potem, w 1817 roku dobudowano wolnostojącą dzwonnicę, która uważana jest za najwyższą wolnostojącą dzwonnicę w polskich Karpatach. Na terenie cerkiewnym otoczonym kamiennym murkiem, nieopodal świątyni stoi krzyż ustawiony w 1988 roku na pamiątkę 1000-lecia Chrztu Rusi. Wewnątrz cerkwi kryje się m.in. kompletny ikonostas z 1895, a w babińcu malowidło ukazujące Chrystusa w chacie łemkowskiej, zaś na parapecie chóru św. Olga poucza św. Włodzimierza oraz Łemko siejący zboże. Wspaniałe wnętrze może uda się nam obejrzeć w innym terminie, bo dzisiaj jest to niestety niemożliwe z powodu choroby opiekuna cerkwi. Malowniczo położona cerkiew zachwyca. Jak każda idealnie wkomponowuje się w kulturowy krajobraz Łemkowszczyzny. Obiekt ten w 2013 został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Cerkiew prawosławna św. Michała Archanioła w Turzańsku.

Furta na teren cerkiewny.

Łemkowskie nagrobki.

Cerkiew św. Michała Archanioła w Turzańsku na tle zachodzącego słońca.

Turzańsk był lokowany w 1514 roku na prawie wołoskim. W 1657 roku został spustoszony najazdem Rakoczego. Odrodził się jednak. Pod koniec XIX wieku liczył 93 domostw i 676 mieszkańców (627 grekokatolików, 35 żydów, 14 rzymskich katolików). W przededniu II wojny światowej stało tu 135 domostw. Po wojnie wieś została wysiedlona podczas akcji „Wisła”, a do opuszczonej wsi sprowadzili się Polacy. Kilkanaście rodzin łemkowskich powróciło tu w 1956 roku.

W dorzeczu rzeki Osławy, gdzie łączą się Beskid Niski i Bieszczady zachowały się najdalej na wschód położone cerkwie łemkowskie, są tak strzeliste jak te na zachodzie. Osława (ukr. Ослава) wyznacza granicę między Beskidem Niskim i Bieszczadami. Jej źródła znajdują się na południowo-zachodnich stokach Matragony w granicznym paśmie Bieszczadów. W dolinie Osławy, w dolinach bocznych znajdowały się ostatnie na wschodzie wioski zamieszkane w większości przez rusińskich Łemków. Wspominają o nich wschodniołemkowskie cerkwie.

Udostępnij: