Wysoki Dział [GSB-05]

za nami		pozostało
91,6 km		427,4 km

Zbudziła nas wiosna, najprawdziwsza jaka może być, promienista, błękitna, ciepła. Na drzewach pojawiły się nieśmiałe zalążki zielonych listków. Przyroda już wie, lepiej to wyczuwa niż zmysły człowieka, że dzisiejszego dnia aura będzie pełna słońca. Przygotowuje się by wychwycić jak najwięcej jego życiodajnych promieni, by rozkwitnąć. Zapowiada się dzień, w ciągu którego las może zmienić się nie do poznania. Zdarzało się to już nam, że w przeciągu jednego dnia nagie gałązki drzew obrastały jaskrawą zielenią.

Czeka nas najdłuższa trasa do przebycia podczas tej wyprawy, a także bieszczadzka osobliwość ukryta w lasach Wysokiego Działu, pasma szczególnego, wobec którego używa się również określenia Wielki Dział Etnograficzny. Wyznacza bowiem granicę między dwoma kulturami, które niegdyś zasiedlały ziemie po obu stronach tego pasma. Na zachodzie mieszkali Łemkowie, zaś na wschodzie Bojkowie. Granica ta jednak nie była aż tak bardzo wyrazista, jakby mogło się wydawać. Różnice kulturowe zacierały się, a mieszkańców żyjących po obu stronach Wysokiego Działu łączyło wiele podobieństw, w gwarze, zwyczajach, religii i innych sferach codziennego życia. Teren przez który będziemy wędrować nazwać należałoby raczej nie granicą, ale pograniczem łemkowsko-bojkowskim, tak jak opisywali go znani etnografowie Jan Falkowski i Bazyli Pasznycki w 1935 roku, w pracy pt. „Na pograniczu łemkowsko - bojkowskiem". Zobaczyli świat Łemków i Bojków wtedy, kiedy jeszcze istniał. Dzisiaj niestety jest to świat, który nie istnieje. Zniknął bezpowrotnie po 1947 roku, w wyniku wysiedleń regionu, które rozpoczęły się 28 kwietnia 1947 roku o godzinie 4 nad ranem. Dwa dni temu minęło 70 lat od tamtej chwili. Miejmy pamięć tamtego czasu, aby nigdy się on już nie powtórzył.

Wiele wiosek pogranicza łemkowsko-bojkowskiego już nie istnieje, choć wciąż ich nazwy można znaleźć na mapie. Nie ma już ludzi, którzy kiedyś tu żyli i mieszkali, choć odnaleźć jeszcze można skrawki jakie po nich zostały, walące się piwnice, studnie bez żurawi, zniszczone nagrobki. Niektóre wsie odrodziły się zasiedlone przez nowych osiedleńców, ale te zupełnie nie przypominają tych pierwotnych, szczególnie tutaj w Bieszczadach, w których życie po wysiedleniach wymarło zupełnie na kilka, może kilkanaście lat.

POGODA:

noc	rano	dzień	wieczór

TRASA:
Cisna (562 m n.p.m.) Bacówka PTTK „Pod Honem” (657 m n.p.m.) Hon (820 m n.p.m.) Osina (963 m n.p.m.) Berest (942 m n.p.m.)) Sasów (1010 m n.p.m.) Wołosań (Patryja) (1071 m n.p.m.) Przełęcz Żebrak (816 m n.p.m.) Chryszczata (997 m n.p.m.) Jeziorka Duszatyńskie (698 m n.p.m.) Duszatyn (496 m n.p.m.)

Piękny poranek, zatem w drogę.

OPIS:
Cisna, z której wyruszamy na Wysoki Dział nie była wioską ani bojkowską, ani łemkowską. Założyli ją Balowie, mający zamek w nieodległym Baligrodzie leżącym na północy. Było to w pierwszej połowie XVI wieku, dokładnie nie wiadomo w którym roku, bo źródła są w tym względzie bardzo rozbieżne. W 1790 roku Cisna stała się własnością rodziny Fredrów, odziedziczył ją hrabia Jacek Fredro, ojciec Aleksandra znanego pisarza, komediopisarza i poety. Na początku XIX wieku Jacek Fredro założył w Cisnej hutę żelaza, wykorzystującą ubogie rudy darniowe. Huta produkowała narzędzia rolnicze, garnki i piece.

Aleksander Fredro odwiedzał Cisną trzykrotnie jako dziecko początkiem XIX wieku. Miejscowość tą opisywał później w swoim pamiętniku „Trzy po trzy”:

W Baligrodzie wypoczęliśmy koniom. Tam granica świata. Za Baligrodem wjeżdża się jak w czarne gardło. Droga i rzeka jest to jedno i toż samo, a od rzeki z jednej i drugiej strony wznoszą się czarne ściany jodeł i smereków. Cisna leży w obszernej nieco kotlinie. Folwark, cerkiew, karczma, dalej młynek i tartak ożywiają tę górską wioskę więcej niż wiele innych.

Przyjazd nasz wszakże nie w dobrą chwilę miał miejsce. Zanosiło się na słotę. Z gór czarnych kurzyło się wkoło - na co tam zwykli mawiać, że niedźwiedzie piwo warzą. Szczyty gór były całkiem zakryte, nie mogliśmy więc podziwiać pierwszą osobliwość - Łupiennik. Ta góra podług miejscowego podania ma mieć dwadzieścia cztery kondygnacje, a z wierzchołka widać Lwów!!!

W dzisiejszych czasach Cisna stanowi centrum ruchu turystycznego w Bieszczadach. W sezonie jest oblegana przez miłośników Bieszczadów. W takich okresach karczmy „Siekierezada”, „Łemkowynia”, czy „Troll” pękają w szwach. Trudno doznać tutaj bieszczadzkiej dzikość i odludzia, które istnieją już tylko li wyłącznie w pamięci starszych turystów. O godzinie 8.40 ruszamy czerwonym szlakiem z centrum Cisnej. Kieruje on nas na boczną drogę odchodzącą od Wielkiej Obwodnicy Bieszczadzkiej w stronę początku pasma Wysokiego Działu. O godzinie 9.00 docieramy do Bacówka PTTK pod Honem (663 m n.p.m.).

Karczma „Troll” w Cisnej.

Bacówka PTTK pod Honem (663 m n.p.m.).

Nie jest to czas na postój, ale gospodarze bacówki zostali uprzedzeni o naszej wizycie, dzięki  temu zminimalizowaliśmy czas stemplowania turystycznych książeczek. Jest nas przecież prawie setka. O godzinie 9.20 ostatni byli już ostemplowani i mogli ruszyć w dalszą drogę. Szlak spod bacówki podprowadza pod wyciąg orczykowy, a potem wzdłuż niego wprowadza na bardzo stromy stok Hona. Podejście jest ostre, ale krótkie. Zajmuje nam 10 minut. Z górnych partii przecinki lasu, przez którą przechodzi wyciąg widoczny jest wierzchołek Łopiennika, o którym wspominał Aleksander Fredro w swoim pamiętniku.

Po pokonaniu stromego stoku idziemy dalej grzbietową drogą w kierunku wierzchołka. Hon (821 m n.p.m.) zdobywamy o godzinie 9.55. Stoi na nim niewielki kopczyk ułożony z kilku kamieni. Krótkie zejście i dalej dość płasko, później nieco stromiej podchodzimy następną kulminację grzbietową pasma. Las jest bardzo słoneczny, bo pozbawiony jest jeszcze liści. Nigdy jeszcze nie szliśmy tędy o tej porze roku i nie spodziewaliśmy się takiej przestronności. Wysoki Dział kojarzył się nam zawsze z typową wędrówką leśną, z widokami zastawionym przez ścianę drzew z lewej i prawej strony. Wydawało się nam, że ten grzbiet przechodzi przez gęsty, nieprzebyty las. Dzisiaj jest jednak inaczej. Wcale nie czujemy się odseparowani w głuszy leśnej i cały czas można obserwować co się dzieje w dolinach po lewej i po prawej.

Łopiennik.

Początek podejścia na Hon.

Z lewej dobiegają odgłosy bieszczadzkiej kolejki wąskotorowej, która ma swój węzeł w Majdanie. Ruszyły jej wagoniki w górę doliny Solinki do Balnicy, leżącej po południowej stronie masywu Matragony. Tamtędy kolejka mogła łatwiej pokonać nachylenie, bo podjazd na przełęcz jest dłuższy a zarazem łagodniejszy. Na bliżej położoną przełącz Przysłup podjazd kolejowy raczej nie byłby możliwy, bo jest on zbyt stromy. Przechodzi przez nią tylko szosa Wielkiej Obwodnicy Bieszczadzkiej.

Po nieco forsowniejszym podejściu o godzinie 10.30 zdobywamy wierzchołek Osiny (963 m n.p.m.). Grzbiet Wysokiego Działu oscyluje na wysokościach przekraczających w niektórych miejscach 1000 m n.p.m. Idziemy dalej przez buczynowy las, taki jaki niegdyś dominował w puszczańskich Karpatach. Inne drzewa występują tu jako domieszka, a większe ich skupiska są tu nieliczne. Te inne drzewa być może pojawiły się tutaj po wojnie wskazując miejsca po śródleśnych gruntach rolnych dawnej ludności bojkowskiej i łemkowskiej. W miejscach silnie nasłonecznionych młody buk nie chce rosnąć. Śródleśne, niezacienione polany nie sprzyjają wzrostowi lasu bukowego. Buków jest jednak na naszej trasie bez liku.

Na półcienistych stanowiskach pod bukami pojawiły się zawilce gajowe (Anemone nemorosa L.), pospolity gatunek byliny ozdabiającej podczas przedwiośnia lasy liściaste i mieszane. Jest to roślina wolno rozprzestrzeniająca sie i cieniolubna, dlatego też spotkać ją można przede wszystkim w starych lasach, których drzewostan dał odpowiednio długi czas na rozwój zawilcom. Jest to zatem roślina wskaźnikowa wiekowych lasów. Zawilec gajowy był znany już w starożytności jako roślina trująca i lecznicza. Jest uznawana za roślinę trującą ze względu na obecność ranunkuliny. Jednakże napar z jej suszonego ziela przy ostrożnym dawkowaniu stosowany był w medycynie ludowej już od dawna. Wyciągi z zawilców (najczęściej na alkoholu), zwane kamforą zawilcową, służyły rozgrzewająco i przeciwbólowo. Pomagały w chorobach reumatycznych i pozwalały m.in. na „wyciąganie” bólu zębów.

Osina (963 m n.p.m.).

Zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.).

O godzinie 10.40 dochodzimy na skraj polanki porośniętej świerkową szkółką. Jest to jedno z nielicznych miejsc widokowych na Wysokim Dziale. Widać z niego masywy Hyrlatej i Matragony oddzielone doliną Solinki. Przez cały ciąg czerwonego szlaku na Wysokim Dziale nie ma bardziej rozległej panoramy, jak ta tutaj. Grzbietowa dróżka biegnie dalej na wzniesienie Berest (924 m n.p.m.), które niepostrzeżenie przechodzimy.

Świetlisty las jest zachwycający. Lasy Wysokiego Działu kojarzyły się nam zawsze z gęstym borem, w którym łatwo stracić orientację, gdzie w danej chwili jesteśmy. Dzisiejsze bezlistne drzewa odkrywają przed nami nowe uroki tego pasma, których dotąd nie znaliśmy. Cały szlak jest czytelny, nietrudno jest określić położenie. Nie jest potrzebny GPS, wystarczy obserwować widoczne przez konary sąsiadujące grzbiety, czy popatrzeć w doliny.

Dolina Solinki. Z lewej masyw Hyrlatej, z prawej Matragona.

Mała przerwa na stokach Beresta.

Berest.

Berest.

W drodze na Sasów.

Ten las nie tak dawno obudził ze snu zimowego. Za niedługo globalnie ożyje i pokryje się zielenią. Prawdziwa aura wiosenna dodaje skrzydeł również nam. Trzeci kolejny dzień wędrówki, a czujemy się jakby to był dopiero pierwszy. Nie burzy tego nawet świadomość najdłuższego odcinka do pokonania, jaki mamy przed sobą podczas tej wyprawy. Tak naprawdę nigdy przez pasmo Wysokiego Działu nie wędrowaliśmy tak spacerowo. Na „mecie” w Duszatynie dowiemy się, że nasza średnia prędkość wynosiła 3 km na godzinę, kiedy za średnią chodu człowieka uważa się 5 km/h, kiedy średnia lotu muchy to 8 km/h. Zaplanowany dystans daje nam jednak zupełny komfort czasowy. Nic nas nie goni.

Za nami widoczne są jeszcze zarysy wczorajszych wzniesień pasma granicznego, szczególnie na podejściach, jakie mamy na falującym grzbiecie Wysokiego Działu. Jednak coraz bardziej zakrywają je konary smukłych wysokich buków. O godzinie 11.45 przechodzimy przez pierwszy tysięcznik - Sasów (1011 m n.p.m.). Szlak schodzi z niego na przełączkę pokrytą trawiastą polanką, za nim mamy garb wznoszący się również powyżej tysiąca metrów n.p.m. i kolejną przełęcz pokrytą trawą z północnymi widokami. Ta niezbyt szeroka panorama, obejmuje wzniesienia wokół doliny potoku Jabłonka, przechodzącej dalej w dolinę Hoczewki, i dalsze, aż po najdalsze na horyzoncie wzniesienia bieszczadzkiego pogórza.

Bukowy las.

Przed nami szczyt Sasów.

Bezimienne wzniesienie po zejściu z Sasowa. Za nim wznosi się Wołosań.

Przed nami Wołosań.

Widoki z polany przed Wołosaniem.

Polanka przed Wołosaniem.

Przed nami piętrzy się rozległa kopuła Wołosań. Mija południe, gdy opuszczamy polankę i rozpoczynamy podejście na najwyższą kulminację dzisiejszego dnia. Nie jest forsowne, jak to mogło wyglądać z przełęczy. Sam wierzchołek Wołosania akcentuje wąski garb na kopule szczytowej. Wchodzimy na niego o godzinie 12.20.

Wołosań (1071 m n.p.m.) jest najwyższym szczytem w paśmie Wysokiego Działu. Spotykamy na nim kilka osób z naszej grupki. Wesoła gromadka odpoczywająca przed dalsza drogą. Jak zwykle zatrzymujemy się na szczycie, choć za ławkę służy kamień lub leżący konar na szlaku, a sam szczyt nie przedstawia żadnych walorów widokowych. Wołosań posiada też drugą, rzadko jednak używaną obecnie nazwę Patryja. Wołosań jest jednak starsza i nawiązuje do ukraińskiej nazwy określającej włosy, którymi dla Wołosania są drzewa lasu. Nazwa Patryja pojawiła się XIX wieku, kiedy w Galicji dokonywano pomiarów triangulacyjnych.

W kierunku południowym od Wołosania odchodzi boczny grzbiet z kulminacją o nazwie Przysłup (1006 m n.p.m.), za którym grzbiet opada na przełęcz Przysłup (749 m n.p.m.) z przechodzącą przez nią drogą wojewódzką nr 897. Za przełęczą Przysłup wznoszą się leśne stoki Matragony. Na północno-wschodnich stokach Wołosania źródła ma potok Jabłonka, która po połączeniu się przez Baligrodem z Rabiańskim Potokiem tworzy Hoczewkę.

Z podejścia na Wołosań.

Przed nami wierzchołek.

Wołosań (1071 m n.p.m.).

Za Wołosaniem grzbiet łagodnie opada na północny zachód, na nienazwaną Przełęcz pod Jawornem (928 m n.p.m.). Przed przełęczą na szlaku leży kilka niedużych płatów śniegu. Niebo od południa zasklepiły jasne obłoki. O godzinie 13.05 mijamy odejście szlaku koloru czarnego do wsi Jabłonki. Grzbiet jest dalej urozmaicony wystającymi płytami fliszu karpackiego, obrośniętymi mchem – jak kraina z bellonowskiej pieśni „Bez słów” – „...tam w mech odziany w kamień, tam zaduma w wiatru graniu, tam powietrze ma inny smak”. Znaleźliśmy właśnie tutaj ten nasz „własny świat”, przyszedł do nas sam bez szukania, objawił się gdy zwolniliśmy kroku. Nikt nie pędzi, nikt nie biegnie, by usłyszeć najcichszy szept przyrody. Po to przecież właśnie przyjechaliśmy tutaj, a nie po to by zaliczyć dystans (to raczej przy okazji). Główny Szlak Beskidzki, czy to słońcu, czy we mgle lub deszczu, nie ma różnicy - w każdym przypadku można odkrywać jego swoiste piękno. Rozumieją to doskonale ludzie, którzy z nami idą, zarówno ci obok, jak też ci przed nami.

O godzinie 13.20 docieramy na szczyt Jaworne (992 m n.p.m.). Na szczycie Jaworne grzbiet rozwidla się. Jedno z tych rozwidleń jest przedłużeniem grzbietu po którym dotychczas wędrowaliśmy. Opada on do doliny Rabiańskiego Potoku, gdzie znajduje się baza namiotowa „Rabe”. Czerwony szlak odchodzi na prawo dość ostro w dół, po czym wchodzi na równoległy grzbiet, który dalej już spokojnie opada na Przełęcz Żebrak.

Kilka niedużych płatów śniegu na zejściu z Wołosania.

Niewielka polanka z widokiem na na południe, w stronę Gór Wyhorlat (słow. Vihorlat).

Zbliżenie na Wyhorlat (słow. Vihorlat).

Bukowy las.

Łagodne podejście na Jaworne.

Wychodnie fliszu karpackiego przed szczytem Jaworne.

Jaworne (992 m n.p.m.).

Zejście z Jaworne na Przełęcz Żebrak.

Tuż przed przełęczą napotykamy na drewniany krzyż symbolicznego grobu nieznanego żołnierza poległego w 1915 roku. I wojna światowa odcisnęła tutaj tragiczne piętno. Pasmo Wysokiego Działu pocięte jest rowami po dawnych okopach i transzejach. O tym jednak za chwilkę, bo zaraz za krzyżem wyskakujemy na Przełęcz Żebrak.

Przez Przełęcz Żebrak (816 m n.p.m.) przebiega droga łącząca Wolę Michową i Bystre k/ Baligrodu. Nazwa przełęczy pochodzi według ludowej legendy, od tragicznego wydarzenia z końca XIX wieku. Ponoć przechodzący tędy ubogi wędrowiec zamarzł, nie mogąc doprosić się gościny w wioskach leżących po obu stronach przełęczy. Jest tez inna legenda związana ze stojącą niegdyś na przełęczy karczmą, której właścicielem był Żyd o imieniu Josko. Miał on piękną córkę, o której względy starli się liczni kawalerowie, tracący swe majątki w karczmie niedoszłego teścia. Karczma ta spłonęła w 1915 roku w czasie I wojny światowej.

Mogiła z okresu I wojny światowej przed Przełęczą Żebrak.

Okres I wojny światowej wyrył w masywie Chryszczatej tragiczne piętno. Gdy po początkowych sukcesach wojsk austrowęgierskich, Rosjanie przeszli do kontrataku front przesunął się w rejon Przełęczy Żebrak i Chryszczatej. Stało się to w listopadzie 1914 roku i aż do kwietnia 1915 roku okolica ta była areną walk pozycyjnych, w których zginęło 50 tysięcy żołnierzy. Kiedy ostatni raz wędrowaliśmy czerwonym szlakiem, we wrześniu 2013 roku, między Przełęczą Żebrak i szczytem Chryszczatej napotkaliśmy jeden krzyż bezimiennego grobu żołnierskiego z tamtego okresu. Wiedzieliśmy jednak, że jest ich znacznie więcej na stokach masywu. Walki, które tu się toczyły były wyjątkowo ciężkie ze względu na srogą zimę i niedostatki zaopatrzenia. Ostrzał artyleryjski dziesiątkował obie walczące strony, zamieniając okolicę w pobojowisko wypełnione tysiącami poległych. Austriacy porządkowali później miejsca wojennej pożogi lecz tutaj polegli długo leżeli na placu boju. Chowali ich tutejsi mieszkańcy, stawiając w lasach Chryszczatej dziesiątki mogił.

Zmieniło się tutaj od naszej ostatniej wędrówki. Przy szlaku mijamy mnóstwo mogił z okresu I wojny światowej, których wcześniej nie było. Być może zostały przeniesione z innych miejsc bliżej szlaku. Stoją przy nich odnowione krzyże z tablicami. Są świadectwem tego co wydarzyło się tutaj w latach 1914-15 dzięki działaniom Stowarzyszenia Eksploracyjno-Historycznego „Galicja”, które do tej chwili podjęła akcje uporządkowania i oznaczenia miejsc poległych na Chryszczatej. To ważne, bo w pamięci i świadomości ludzkiej winien być zapisany na zawsze bezsensowny dramat wojny, nie tylko jako wiedza historyczna, ale przede wszystkim jako przestroga. Działaniom Stowarzyszenia „Galicja” chcielibyśmy udzielić choćby medialnego wsparcia. Jesteśmy pod wrażeniem waszej pracy. Przechodząc obok mogił wiedzieliśmy ludzi odpoczywających pod drzewami na wschodnim stoku masywu Chryszczateji tak teraz sobie myślimy, że to być może byliście Wy, ludzie z „Galicji”.

Niektórzy powiadają, że w środku nocy na Chryszczatej można jeszcze usłyszeć głosy bitewne z zaświatów - szczęk broni, nawoływania, okrzyki, rozkazy wydawane w językach walczących armii i świst artyleryjskiego pocisku. Ponoć już nie jeden spotkał się na Chryszczatej z duchami tych co zginęli w bezsensownym boju.

Krzyże mogił żołnierzy poległych w latach 1914-1915.

Zbliżamy się do szczytu Chryszczatej. Las jest ujmujący, z pięknymi bukami i okazałymi jodłami i jaworami. Dominuje jednak tak jak na samym początku naszej wędrówki buczyna karpacka. Lasy te są ostoją jeleni, wilków, niedźwiedzi i rysi. Łatwo natknąć się na ich tropy. W lecie zaś nietrudno spotkać żubry, które po zimie opuszczają niższe partie i wychodzą wyżej.

O godzinie 16.15 docieramy na szczyt Chryszczatej (997 m n.p.m.). Szczyt wieńczy betonowa wieża z czasów zaborów, będąca częścią wieży służącej kiedyś do pomiarów geodezyjnych. Najprawdopodobniej nazwę swą góra zawdzięcza czworolistowi pospolitemu, który w rusińskim języku brzmi „chreszczate zile”. Odpoczywamy kilkanaście minut na ławce. Jest nas tu jedenastu- zwarty zespół zamykający naszą grupę. Zespół otwierający jest zapewne jakąś godzinę przed nami. Organizujemy dla nich transport - Albert podjedzie wcześniej i zabierze pierwszą pięćdziesiątkę, drugi kierowca, Marek, przyjedzie nieco później. Mamy szczęście do dobrych kierowców, którzy idealnie wpisują się w potrzeby grupy.

Podejście na Chryszczatą.

Ostatnie metry przed szczytem Chryszczatej.

Chryszczata.

Urwisty uskok pod szczytem Chryszczatej.

Chryszczata (997 m n.p.m.).

Grupa zamykająca.

Zostawiamy w samotności szczyt Chryszzatej.

Schodzimy ze szczytu na początku dość łagodnie w kierunku zachodnim. Szczyt Chryszczatej pozostawiamy sam na sam. Kilka minut od niego zatrzymujemy się jednak przy krzyżu nakrytym blaszanym daszkiem. To kolejna mogiła - cmentarz wojenny żołnierzy wielu narodowości walczących w armiach monarchii Austro-Węgier i carskiej Rosji poległych podczas krwawych walk w warunkach wyjątkowo srogiej karpackiej zimy w latach 1914-15. Jest przy nim tablica z zapisem, iż okoliczne pasma gór skrywają w bezimiennych mogiłach szczątki tysięcy tych, co nie doczekali innego pochówku. Na krzyżu zaś widnieje inskrypcja:

„Światło i szum lasu grają nad tym grobem śmiertelnej ciszy,
przysłuchują się miłosierne gwiazdy boże.”

Cmentarz wojenny 1914-1915.

Po II wojnie w masywie Chryszczatej ukrywały się jednostki Ukraińskiej Armii Powstańczej. Miał tu swoją bazę kureń Rena, złożony z czterech sotni m.in. sotnie Stacha i Chrina. Najsłynniejszym wydarzeniem w dziejach walk polsko-ukraińskich na Chryszczatej jest likwidacja podziemnego szpitala kurenia „Rena” dokonana 22/23 stycznia 1947 roku. W 2008 roku niedaleko Duszatyna został wzniesiony niewielki pomnik upamiętniający obronę tego szpitala przez UPA. Napis na nim głosił: „Cześć żołnierzom UPA poległym 23.01.47 w walce z żołnierzami WP podczas obrony podziemnego szpitala. Cześć Ich pamięci!” Pomnik ten wywołał skandal i został uznany za nielegalny, a w kwietniu 2009 roku został zniszczony przez nieznanych sprawców. Do dziś wydarzenie to wywołuje polityczną polemikę narodów polskiego i ukraińskiego.

Wracamy jednak do naszej wędrówki. Zaraz za krzyżem cmentarza wojennego szlak odchodzi nieco na północ, odsuwając nas od niszy potężnego osuwiska. Powstało ono 13 kwietnia 1907 roku po wiosennych roztopach i długotrwałych deszczach. Z zachodniego grzbietu odchodzącego od szczytu Chryszczatej oderwały się wówczas ogromne masy ziemi i skał. Zsunęły się w dół wytworzoną rynną powalając las. Zwały osuwiska zatrzymały się na płynącym niżej Olchowatym Potoku. Mieszkańcy Duszatyna leżącego u ujścia Olchowatego Potoku do Osławy usłyszeli potężny huk, a ziemia ponoć zadrżała. W popłochu uciekli do pobliskich Prełuk, pakując wcześniej swój dobytek. Myśleli, że to koniec świata. Powstało wówczas największe rozpoznanie w polskich Karpatach osuwisko pod względem ilości przemieszczanego materiału. Szacuje się, że przemieszczeniu uległo około 12 mln m³ materiału.

Nisza osuwiskowa, rynna i jęzor zarosły już lasem, ale zatamowane przez jęzor osuwiska wody Olchowatego Potoku wytworzyły osobliwe oczka wodne. Początkowo było ich wiele, lecz po jakimś czasie zostały trzy. Obecnie istnieją dwa, bo w roku 1925 hrabia Stanisław Potocki kazał spuścić wodę z najniżej położonego jeziorka, ażeby wyłowić ryby. Do górnego jeziorka docieramy o godzinie 17.15. Zatrzymujemy się wabieni jego urokiem.

Przed Jeziorkami Duszatyńskimi.

Rezerwat przyrody Zwiezło.

Nad górnym Jeziorkiem Duszatyńskim.

Jeziorko Górne położone jest na wysokości 701 m n.p.m. Ma 1,44 ha powierzchni, średnią głębokość 2 m (maksymalna dochodzi do 5,8 m) i pojemność 25 500 m³. Nad brzegiem tego jeziorka stoi drewniana tablica pamiątkowa po leśniku, który zginął tu 30 czerwca 1990 roku. Zadedykowano mu sentencję:

„Miłość jego z wiatrem niesiona w ostępy leśne nie umrze nigdy,

bo miłość ponad przemijaniem czas i mogiłę wyrasta...”

Nad jeziorkiem dostrzegamy (teraz właśnie, choć zapewne wcześniej na szlaku też można było to zauważyć) - wiosna zagościła w lasach Wysokiego Działu. Drzewa liściaste obrosły maleńkimi, zieloniutkimi listkami. Las zrobił się cienisty i bardziej szczelny. Słoneczny dzień obudził w końcu bieszczadzką przyrodę, od której zima długo nie mogła się odczepić. Nic tylko podskoczyć w górę z radości. Zieleń drzew odbija się w lustrze jeziorka, tak samo jak błękit nieba i obłoki na nim. Wiosenny czas nastał - Wielka Majówka w Bieszczadach nabrała pełni.

Górne Jeziorko Duszatyńskie.

Mieszkaniec jeziorka.

Kilka minut drogi dalej mamy Dolne Duszatyńskie Jeziorko, położone na wysokości 683 m n.p.m., o powierzchni 0,45 ha, średniej głębokości 2,4 m (maksymalnej 6,2 m) i pojemności 12 000 m³. Obchodzimy go dookoła, po czym schodzimy do miejsca gdzie istniało trzecie jeziorko. Położone było na wysokości 614 m n.p.m. Szlak przecina poniżej niego potok i wiedzie dalej leśną drogą. Miejsce po trzecim, nieistniejącym jeziorku mijamy o godzinie 18.05.

Schodzimy mając potok po prawej. O godzinie 18.30 ponownie przecinamy bród Olchowatego Potoku, już dość szeroki w tym miejscu. Dalej szlak prowadzi już płasko na zachód wzdłuż potoku.

Dolne Jeziorko Duszatyńskie.

Tu było kiedyś trzecie jeziorko.

Przejście przez bród Potoku Olchowatego.

Potok Olchowaty.

Wkrótce wychodzimy na skraj łąk, na których widać pszczelą pasiekę, i dom. Dalej przy ujściu doliny stoi żeliwny krzyż w betonowym cokole z wyrytym rokiem 1894 - niemy świadek dawnych czasów, choć może nie aż tak dawnych jak się nam wydaje. Było to przecież zaledwie 70 lat temu, kiedy rdzenni mieszkańców Duszatyna zostali deportowani ze swej ojcowizny. Powyżej krzyża widać starą piwnicę i to jest wszystko co zachowało się po dawnej wsi, lokowanej na prawie wołoskim przed 1572 rokiem.

Duszatyn. Krzyż przydrożny z 1894 roku. Za nim widać starą piwnicę.

Dusza Jeziorek.

Ostoja kumaka pijaka.

Duszatyn to dziś niewielka osada leśna. Stoi w niej leśniczówka, działa pole namiotowe oraz bar pod nazwą „Dusza Jeziorek”. Obok baru znajduje się sadzawka „Ostoja kumaka - pijaka”. Docieramy do nich o godzinie 18.10 i kończymy przy nich wędrówkę. Jesteśmy ostatnimi z grupy, na których czekają. Do Duszatyn wrócimy jutro, tymczasem na dzisiaj to koniec - odjeżdżamy do bazy w Rzepedzi.

Była to najdłuższa trasa naszej czterodniowej wyprawy, jutro czeka nas najkrótsza. Przed nami wieczór pożegnalny. Jutro ostatni dzień drugiej wyprawy na Główny Szlak Beskidzki z niezwykłymi ludźmi.

LINKI DO INNYCH OPISÓW Z TEJŻE WYPRAWY:
Połonina Wetlińska [GSB-03]
Pasmo Graniczne [GSB-04]
Pieśni wędrownego bractwa
Dolina Osławy i Osławicy [GSB-06]

Udostępnij: