Stara Karczma w Jeleśni

Ongiś było ich wiele w beskidzkich osadach. Ich historia sięga wczesnego średniowiecza, kiedy właściciele dóbr ziemskich otrzymali przywilej czerpania dochodów z produkcji i sprzedaży piwa, gorzałki i miodu w obrębie swoich dóbr oraz przywilej do sprowadzania tych wyrobów z innych miast i czerpania z tego tytułu dochodów.

Znosimy na zawsze nadużycie, t.j. zmuszanie poddanych, aby do domów i karczem przyjmowali piwo z miast królewskich, stanowiąc, aby panowie wsi i ich poddani w tej wolności byli zachowani, iż wolno każdemu piwa i inne trunki skądkolwiekbądź brać i we wsiach ich warzyć i warzyć kazać i wolno użytkować bez wszelkiej obawy z naszej strony, lub starostów naszych zakazu, aresztowania lub kary.

(statut wolności propinacyjnej z roku 1496 wprowadzony ustawą sejmową z tegoż samego roku)

Przed Starą Karczmą w Jeleśni.

Do XVIII wieku karczmy stawiano przy głównych traktach, na rozstajach dróg, na przedmieściach miast, w rynkach miasteczek oraz we wsiach. Było ich wiele i stanowiły powszechny element krajobrazu. Na 100 beskidzkich wiosek przypadało około 70–80 karczm. Były miejscem spotkań i konsumpcji, a także istotnym miejsce dla podróżnych, którzy mogli w nich odpocząć i znaleźć nocleg. Nieliczne z tych karczm zachowały się do dzisiaj. W Beskidzie Żywieckim dwie z nich są wyjątkowe, autentyczne, zabytkowe: Karczma „Rzym” w Suchej Beskidzkiej i „Stara Karczma” w Jeleśni, w której zatrzymujemy się w drodze powrotnej do domu, aby uczcić wspaniałym, regionalnym obiadem piękną, beskidzką wędrówkę.

Coś ty chłopie łosoloł? Cy ty ni mos rozumu?

Karcma stoi u drogi, a ty idzies do dumu?

(słowa u wejścia do karczmy)

Karczma w Jeleśni stała przy popularnym miejscu targowym, znajdującym się na szlaku kupieckim (będącym częścią szlaku bursztynowego), łączącym ziemię żywiecką ze znajdującą się po drugiej stronie Beskidu Żywieckiego krainą Orawy, wchodzącą w skład Górnych Węgier. Ponoć bywali w niej również beskidzcy zbójnicy - jak choćby sławny w tutejszych okolicach Jurek Fiedor znany pod ksywką Proćpak.

Nie wiadomo dokładnie kiedy zbudowano ową karczmę w Jeleśni. Obecny budynek datuje się na XVIII wiek, ale zapewne istniał tu starsza karczma, niektórzy przypuszczają, że mogła być postawiona przez Wołochów osiadających na tych ziemiach. Byli oni świetnymi cieślami i zbudowali m.in. leśniczówkę w Jeleśni. Karczmę nakrywa ogromny dach łamany, typu staropolskiego. Strop podtrzymywany jest przez solidne belki. Cała powierzchnia karczmy wynosi 90 m². Do środka wchodzi się przez sień, która niegdyś dzieliła budynek na dwie części i umożliwiała przejazd na przestrzał. Tu zatrzymywały się wozy i bryczki, a gdy ktoś zatrzymywał się na dłużej mógł zakwaterować konie w pomieszczeniach stajennych i napoić przy studni na rynku przed karczmą. Z prawej strony sieni (patrząc od strony rynku) znajdowały się wówczas pomieszczenia z miejscami noclegowymi, a po lewej kuchnia z kominkiem i jadalnia. Kuchnia z jadalnią również służyła noclegami, a szczególnie tzw. przypiecek. W rogu było wydzielone miejsce dla kapeli, która przygrywała podczas wesel i innych uroczystości organizowanych w karczmie. Jedzono, pito i tańczono obertasy przy dźwiękach dudów i skrzypiec. Nierzadko przy takich okazjach zdarzały się bijatyki. Odbywały się też w karczmie chrzciny, nieraz kilkunastu maluszków naraz. Kumotrowie układali je na stołach, a gdy za dużo wypili, to zdarzało się, że mylili dzieci przy ich zabieraniu. W karczmie zatrzymywali się również pielgrzymi podążający z Orawy do Kalwarii Zebrzydowskiej i Częstochowy. Przybywali późnym wieczorem i spali najczęściej na podłodze, bo tylko takiej miejsca zostawały. Rano wcześnie wstawali, by po śniadaniu wyruszyć w dalszą drogę.

W Starej Karczmie w Jeleśni kończymy naszą beskidzką dwudniówkę. Za niedługo wyruszymy na kolejną wędrówkę, a motywować nas będzie do niej przemiłe wspomnienia tej, którą obecnie kończymy.